W 1949 r. w ramach czynu pierwszomajowego dzięki dobrowolnym składkom „klasa robotnicza” odbudowała Powiatowy Dom Kultury. Mieścił się on w budynku obecnie zajmowanym przez kino [obecnie sklep meblowy – dopisek 27 kwietnia 2020 r.]. „Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Górze Śląskiej doceniając ogromną rolę Związków Zawodowych w kształtowaniu nowej świadomości człowieka pracy oraz uznając za konieczne umieszczenie PRZZ [Powiatowa Rada Związków Zawodowych] w jak najlepszym obiekcie na terenie miasta, przekazało w roku 1949 nieruchomość wyremontowaną na PDK na własność Powiatowej Radzie Związków Zawodowych”. „Kształtowanie nowej świadomości” miało polegać na organizowaniu zebrań, konferencji, odczytów, „uroczystości masowych”, występów artystycznych zespołów własnych i przyjezdnych.[1] Nie wiemy, kto początkowo kierował pracą PDK; od stycznia 1951 r. funkcję „kierownika artystycznego przy Domu Kultury” pełnił Stelmaszyk, były pracownik PZGS’u.[2]

Mniej więcej w tym samym czasie powstało kino w obecnym budynku restauracji „Syrena” (lewe skrzydło; prawego nie było). Sala na ok. 190 miejsc po kilku miesiącach okazała się za mała dla ludzi spragnionych rozrywki. Wówczas – od stycznia 1951 r.[3] – wydzierżawiono do końca roku salę widowiskową PDK z prawem do korzystania z niej przez cztery dni w tygodniu. Jednak od 1952 r. problem powrócił. Wówczas Prezydium Powiatowej Rady Narodowej na wniosek Powiatowej Komisji Planowania Gospodar-czego postanowiło przenieść PDK do budynku przy ul. Armii Polskiej – „ogromny budynek, z salą i poważną ilością pokoi biurowych stał dotychczas bezużytecznie i uległ już poważnemu zniszczeniu, jednak nadaje się całkowicie do remontu i to przy stosunkowo niedużych nakładach”. [4]

Wówczas bez zapewnienia odpowiedniego lokalu górowskie kino przestałoby funkcjonować, na co władze lokalne nie mogły pozwolić. Wymyślono więc, że dotychczasową siedzibę PDK odda się na użytek kina w Górze, a Okręgowy Zarząd Kin we Wrocławiu zwróci koszty poniesione na remont i za te pieniądze i środki PPRN odremontuje budynek przy ul. Armii Polskiej i przekażę go na cele kultury oraz na potrzeby PZZZ i Zarządu Powiatowego ZMP. Prace remontowe postanowiono połączyć z pracami związanymi z oddaniem do użytku łaźni (obydwa budynki sąsiadowały ze sobą).[5]

Pieniędzy z Zarządu Kin nie zostały przekazane, mimo tego budynek wyremon-towano i 2 lutego 1952 r. podczas sesji MRN odbywającej się w PDK przekazano go przedstawicielowi PZZZ – Stelmaszczykowi [6]. Podkreślono zasługi wiceprzewodniczą-cego Powiatowej Komisji Planowania Gospodarczego PPRN – Pawła Wasilewskiego.[7] Jeszcze w tym roku PDK znalazł się w gestii PPRN. Stanowisko kierownika piastował Eugeniusz Połocki (w lipcu 1952 r.).[8]

Na wiosnę 1953 r. oceniano, że dzięki Połockiemu praca PDK jest na wysokim poziomie. Funkcjonowały: zespół teatralny (20 osób), chór (80 osób), zespół taneczny dorosłych (25), zespół mandolinistów (12), orkiestra salonowa, tzw. mała kapela (12); prowadzono naukę gry na różnych instrumentach z udziałem 35 osób. Wówczas powstawał zespół malarski i papieroplastyki oraz fotoamatorów. Zespół teatralny wystawił „Poemat pedagogiczny” Makarenki, z którym wyjeżdżał poza teren powiatu; pracował nad „Ślubami panieńskimi”. Raz w miesiącu urządzano koncerty poświęcone przodownikom pracy. Chór wyjeżdżał 14 razy w teren, gdzie organizowano spół-dzielnie. „Obecnie ekipa artystyczna P.D.K. powzięła sobie za zadanie wyjeżdżać w teren naszego powiatu celem propagowania jak najszybszego przeprowadzenia akcji siewnej. Ekipa ta w ciągu okresu tej akcji wyjedzie 25 razy w teren.” Brakowało strun, stroików, instrumentów muzycznych, odpowiedniego repertuaru.[9]

Wówczas postrzegano działalność w sferze kultury jako „nieubłaganą walkę z przeżyt-kami systemu świadomości ludzkiej” przy pomocy pieśni, muzyki, tańca i żywego słowa, mającą na celu „wychowanie nowego człowieka”.[10]

Kadry nie stawały na wysokości tego zadania, brakowało w górowskim PDK instruktorów, tak że dopiero od listopada 1952 r. ruszyła praca. Wychowanie nowego człowieka zaczynano od wykorzenienia „noszenia włosów w stylu bikiniarskim” i „zlikwido-wania tańca w formie bikiniarskiej”. Wg sprawozdania z czerwca 1953 r. najlepiej pracowały chór, mandoliniści i zespół muzyczny. Jeździli po powiecie popularyzując przodow-ników pracy, spółdzielczość produkcyjną i inne akcje gospodarcze; swymi występami umacniały też spółdzielnie produkcyjne. Zespół teatralny wystawiał „Poemat pedagogiczny” Makarenki – w powiecie górowskim i poza nim (Oborniki Śląskie, Wołów, Lubiąż). Działały inne zespoły takie jak wszechnica radiowa, kursy języka rosyjskiego, komitet redakcyjny gazetek ściennych, malarstwa i papieroplastyki, fotoamatorów. Urządzano odczyty wspólnie z Towarzystwem Wiedzy Powszechnej. „Odczyty te zawierają treść sytuacji międzynarodowej, gospodarczej, oświatowej struktury naszego państwa w myśl wychowania nowego człowieka”.

Ważną dziedziną aktywności PDK była wieś: „[…] nasze zespoły doceniają potrzebę przebudowy wsi polskiej, wyjeżdżając w teren naszego powiatu w celu pogłębienia sojuszu robotniczo-chłopskiego, systematycznie podnosi świadomość chłopską, przyspieszyć wywiązywanie się z planów gospodarczych, wspólnie budować spółdzielczość produkcyjną przyspieszając marsz do socjalizmu w Polsce w walce o pokój i plan 6-cio letni. Zespoły nasze [brały] udział przy organizowaniu spółdzielń produkcyjnych, przy otwarciu ich i innych akcjach. Najlepszym tego dowodem jest zobowiązanie 1-szo Majowe, gdzie członkowie podjęli się dotąd jeździć do gromady Bełcz Górny aż założą spółdzielnię. Członkowie zespołu nie tylko śpiewali, ale i prowadzili rozmowy z chłopstwem na temat wyższości gospodarowania w kolektywie, tj. w spółdzielniach produkcyjnych. Zobowiązanie to zostało wykonane. Zespół nasz brał udział przy otwarciach spółdzielń produkcyjnych jak w Duchowie [Dochowie], Ślubowie, Rudna Wielka i innych […]. Ostatnio bierze czynny udział zespół muzyczny, chóralny i recytatorski w organizowaniu spółdzielni produkcyjnej w Osławichach [Osławicach]. Po linii akcji siewnej i planów gospodarczych oraz nawiązania sojuszu robotniczo-chłopskiego zespoły nasze wyjeżdżały do Chruściny, Luboszycy, Czerniny, Wąsosza, Rudna Wielka, w Osetnie, w Duchowie [Dochowie], Ślubowie, Chociborowicach, Psary, Jamielno [Jemielno], Siciny, Stara Góra, Borszyn Wielki, Bełcz Wielki, Brzeżany, Sułów i.t.d. Zespoły te miały na celu wyjaśniać słuszność polityki naszej partii i Rządu wywiązywania się z planów wobec państwa, pogłębić internacjonalizm i miłość do ojczyzny oraz wychować świadomych obywateli Polski Ludowej. Zespoły nasze prócz różnych akcji biorą stale udział we wszystkich świętach narodowych, rocznic dając akademię dla szerokich mas.” [11] Jak widać, ta działalność bardziej przypominała działalność społeczno-kulturalną niż kulturalną.

PDK po przejęciu przez PPRN nie wzbudził zainteresowania urzędników powiatowych, członek prezydium odpowiedzialny za kulturę nie wizytował domu kultury, nie kontrolował działalności ani też nie udzielał pomocy.[12]

Ten brak wsparcia ze strony PPRN doczekał się opisu w artykule Stanisława Kuszewskiego „Czy kultura to piąte koło u wozu” („Gazeta Robotnicza” z 16-17 stycznia 1954 r.). W budynku PDK, ocenionym przez dziennikarza jako „jeden z najpięk-niejszych w województwie”, ulokowano biuro referatu kultury PRN, bibliotekę powiatową i miejską, Powiatowy Komitet Kultury Fizycznej; planowano przeniesienie tu również Zarządu Powiatowego ZMP. Ówczesny przewodniczący PPRN Bolesław Rajca powiedział: „Może to jest śmieszne […], ale dla nas ważniejsze są tuczniki.” [13] Reakcją na publikację było omówienie tego zagadnienia na posiedzeniu PPRN w dniu 20 stycznia 1954 r.

Przewodniczący PPRN Bolesław Rajca zgodził się z krytyką zawartą na łamach prasy, ale jednocześnie wskazał na trudności w kierowaniu Oddziałem Kultury – brak należytej obsady kadrowej i niesubordynacja personelu PDK. Pracownicy nie wykonywali zarządzeń PPRN tylko KP PZPR, a konkretnie – III sekretarza Włodzimierza Doleckiego. Przewodniczący wprost powiedział o „złej współpracy z KP PZPR” w sferze kultury. Postulował zmianę obsady Oddziału Kultury i częściowo PDK.

Sam Dolecki do żadnej winy się nie poczuwał. Uważał, że jeśli PPRN nie interesowało się PDK, to on się nim zajmował, uzgadniając swoje decyzje z członkami prezydium. Dziwnie to brzmiało, gdyż wówczas powiatem rządził KP PZPR i jego egzekutywa, i do tych ciał należało decydowanie o wszystkim.

I sekretarz KP PZPR Leon Kamiński stwierdził, że nie należy biadolić ani szukać winnych, tylko wziąć się do intensywniejszej pracy.

Wyłoniła się też kwestia rozliczenia finansowego PDK za rządów E. Połockiego. Dwukrotnie próbowano przeprowadzić kontrolę – w czerwcu i w III kwartale 1953 r. Za pierwszym razem kontrola nie doszła do skutku, gdyż kontrolera oddelegowano na teren innego powiatu, za drugim razem jego partyjni patroni obronili go, ponieważ wówczas był etatowym pracownikiem KP PZPR.[14] W PDK brakowało dokumentacji finansowej. Wówczas Stanisław Sas, członek PPRN i kierownik wydziału finansowego, zwrócił się pisemnie do I sekretarza KP PZPR o wpłynięcie na Połockiego, żeby udostępnił potrzebne do kontroli dokumenty. St. Sas i kontroler zostali wezwani do KP, gdzie pouczono ich, że niewłaściwie postępują, a Połockiemu zalecono przedłożenie potrzebnych dokumentów do kontroli. Były one niezgodne z przepisami i na ich podstawie nie można było ustalić stanu faktycznego finansów PDK bez wyjaśnień zainteresowanego zaniechano kontroli. Wg Doleckiego niedopatrzenia finansowe Połockiego obciążają winą PPRN, gdyż nikt go nie pouczył jak z gotówką postępować i sam na własną rękę kupował potrzebny sprzęt do PDK.

Aby uzdrowić sytuacje w górowskiej kulturze postanowiono poczynić wiele zmian, m.in. wyłonić komisję do zbadania spraw finansowych w PDK.[15] Późniejsza kariera partyjna E. Połockiego wskazuje, że nie dopatrzono się w jego postępowaniu niedociągnięć.

Kierowanie PDK powierzono tymczasowo Waldemarowi Załęskiemu.[16] Wcześniej po przejściu E. Połockiego do pracy w aparacie partyjnym pełniącym obowiązki kierownika PDK był Marian Chlebny. [17]

W trakcie pełnienia obowiązków W. Załęski doczekał się negatywnej oceny swojej osoby: „[…] Komitet Powiatowy (Tow. Dolecki) kierował do pracy ludzi nie odpowiadających pracy w aparacie rad jak to miało miejsce, gdzie skierowano na Kier. PDK Ob. Załęskiego, który w zasadzie okłamał i oszukał naszą partię. Twierdząc jakoby w szeregach wojska polskiego był aktywnym i wyrobionym pracownikiem kulturalnym, w zasadzie Ob. Załęski ani nie znał się na pracy kulturalnej ani nie umiał należycie jej zorganizować, uważał siebie za człowieka, który wszystko zna i wie i nie dostosowywał się do poleceń władz zwierzchnich, a robił tylko to, co uważał za stosowne. Ob. Załęski w zasadzie mógł by nadal pracować na innym stanowisku, gdyby wyplenił z siebie zarozumialstwo i gdyby kier. jednostki organizacyjnej wspólnie i POP kontrolowali właściwie pracę i próbowali by w zarodku zmienić wady, które miał Ob. Załęski, efekt byłby taki, że wychowalibyśmy człowieka i wskazalibyśmy mu właściwą drogę.” [18]

Podobnie negatywnie oceniano instruktorów PDK, którzy nic nie robili, np. „[…] Ob. Szymkowiak, który nigdy nie miał styczności z kulturą jako z zawodu ślusarz, był skierowany przez Wydział Propagandy do pracy KO w PDK. Nie mógł więc podołać swym obowiązkom i pracował tylko od dnia 1 IV 1954 do 24 VII 1954 r. Nie okazał żadnej pomocy świetlicom wzorcowym.” [19]

W 1954 r. wyraźnie podupadła praca PDK. Instruktorzy etatowi nie przejawiali większej działalności, znacznie lepiej pracowali instruktorzy ryczałtowi (m.in. starali się zwerbować do udziału w zajęciach młodzież). Nie współpracowano z organizacjami społecznymi ani zakładami pracy. Zaniechano wyjazdów na wieś z braku odpowiednich zespołów artystycznych oraz pomocy zespołom artystycznym na wsi. Nie współprac-owano z wydziałem oświaty, więc nie zorganizowano zespołu dobrego czytania, kursu języka rosyjskiego, kursu samokształcenia rolniczego ani ośrodka metodyczno-instrukcyjnego. Pozytywnie oceniano prowadzoną propagandę poglądową. Przy PDK funkcjonowały zespoły: balet dziecięcy i dziecięcy zespół gry na instrumentach muzycznych. Nastąpił widoczny regres w stosunku do 1953 r. Negatywnie oceniono instruktora świetlicowo-czytelniczego.[20] Kierownik PDK nie prowadził żadnych prac ani zajęć, jedynie zajmował swoje stanowisko.[21]

Z dniem 1 grudnia 1954 r. nastąpiła zmiana kierownika PDK, powołano na to stanowisko Jana Mintę, który tę funkcję pełnił ponad 20 lat. Szybko zorganizował zespoły artystyczne (mandolinistów, uzupełniono balet dziecięcy, ożywił zespół tancerzy), uaktywnił dział pracy oświatowo-propagandowej (zespół pingpongowy, szachowy, warcabowy), nawiązał współpracę z zakładami pracy i organizacjami politycznymi. Okazano pomoc zespołom w świetlicach i nawiązano współpracę z kie-rownikami świetlic.[22]

W 1955 r. przy PDK funkcjonowały zespoły artystyczno-widowiskowe:

• 2 teatralne liczące 25 osób (27 występów);
• 1 recytatorski – 6 osób (12 występów);
• 3 taneczne – 59 osób (55 występów);
• 1 śpiewaczy – 54 osoby (22 występy);
• 3 instrumentalne – 37 osób (23 występy)
• oraz dwa zespoły oświatowe:
• czytelniczy (14 osób);
• redakcyjny gazetek ściennych (7 osób).

Generalnie działalność PDK oceniono pozytywnie, jedynie stwierdzono, że powi-nien rocznie wystawić dwie sztuki a nie jedną.[23]

Na początku 1956 r. [24] w PDK pracowało 18 zespołów:

• 2 teatralne;
• 3 taneczne;
• 1 chóralny;
• 1 recytatorski;
• 2 orkiestralne;
• 1 malarstwa i papieroplastyki;
• 1 satyryczny;
• 1 brygada artystyczna;
• 2 zespoły czytelnicze;
• 1 redakcji gazetki ściennej;
• 1 szachistów;
• 1 gry w tenisa stołowego.

211 osób uczestniczyło w pracach tych zespołów. Była to młodzież pracująca w zakładach na terenie Góry. Oceniano, że dziennie przychodziło do PDK do 100 osób (młodzieży i starszych). Nadal nie udzielano pomocy świetlicom gromadzkim.

Generalnie stwierdzono, że rok 1955 był przełomem w działalności PDK. Niewątpliwie trzeba to wiązać z osobą nowego kierownika J. Minty. Nie podobało się wydziałowi propagandy KP PZPR, że „Nasze świetlice gromadzkie i [m]iejskie a także i PDK oraz ekipy łączności miasta ze wsią nie wypracowały właściwych form pracy po tej linii. Zagubiono taką formę jak działalność brygad agitacyjno-artystycznych, które to wyłącznie swym składem
i programem winne czynnie brać udział tak w organizacji jak i umacnianiu spółdzielń produkcyjnych. Początki pracy brygad, jakie wprowadzono w okresie jesiennym, były dobrą formą, jednak nie czyniono starań o ich rozwój i poprawę repertuaru tak od strony oświatowej jak i artystycznej. PDK ograniczyło swój udział w tym, że dawano część artystyczną na otwarcie nowych spółdzielń, a zabrakło ich podczas rozliczeń i pracy agitatorów w sp-niach produkcyjnych.” Postulowano utworzenie ośrodka metodyczno-instrukcyjnego, niosącego pomoc innym placówkom kulturalnym. Ważną rolę w działalności PDK miała ogrywać podstawowa organizacja partyjna PZPR licząca 5 członków, jej opiekunem był instruktor wydziału propagandy KP E. Połocki, oraz „od strony politycznej” wydział propagandy KP PZPR.[25]

Mirosław Żłobiński

Pierwodruk: „Kwartalnik Górowski” 2005-2006 nr 13 s. XXXIX-XLIV

[1] APL: KP PZPR Góra Śląska 21 bp (posiedzenie egzekutywy 16 sierpnia 1951 r.)

[2] APL: KP PZPR Góra Śląska 20 bp (posiedzenie egzekutywy 11 stycznia 1951 r.; wówczas zatwierdzono go na to stanowisko)

[3] W artykule „Z dziejów kina »Światowid« („Prz. Górow.” 2001 nr 2 s. IV) napisałem błędnie, że te przenosiny nastąpiły w 1953 r. i były związane z pożarem. Opierałem się na ustnych relacjach, dokumenty to wydarzenie, wówczas mi nie znane, przedstawiają tę sprawę inaczej.

[4] APL: KP PZPR Góra Śląska 21 bp (posiedzenie egzekutywy 16 sierpnia 1951 r.)

[5] ibidem; APW: PMRN Góra Śląska 24 s. 101-102 (posiedzenie PMRN z 19 kwietnia 1951 r.)

[6] Być może Stelmaszczyk i Stelmaszyk to jedna i ta sama osoba.

[7] APW: PMRN Góra Śląska 25 s. 1-5

[8] PPRN 275 s. 75 („Sprawozdanie ref. Kadr z zagadnienia obsady personalnej na terenie Prezydium PPRN” z lipca 1952 r.)

[9] APW: PPRN Góra Śląska 277 s. 40-44 („Sprawozdanie Oddziału Kultury Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Górze Śl. za okres od dnia 1. listopada 1952 r. do marca 1953 r. dotyczące czynnego upowszechniania kultury w naszym powiecie”)

[10] APL: KP PZPR Góra Śląska 25 s. 46 („Sprawozdanie Powiatowego Domu Kultury w Górze Śl. z działalności propagandowo-artystycznej i cel propagandy” na posiedzenie egzekutywy 16 czerwca 1953 r.). Tekst ten nie nadaje się do cytowania ze względu na nieudolność językową.

[11] ibidem, s. 50-51

[12] ibidem, s. 51

[13] Kuszewski St.: Czy kultura to piąte koło u wozu? „Gaz. Rob.” 1954 nr 13 s. 8

[14] Za kilka lat awansował i został wybrany I sekretarzem KP PZPR w Górze Śl.

[15] APW: PPRN Góra Śląska 279 s. 64-66 (posiedzenie PPRN 20 stycznia 1954 r.)

[16] ibidem, s. 66. Te funkcję pełnił na pewno jeszcze w kwietniu 1954 r. (APW: PPRN 281 s. 131 – uchwała nr 66/54 PPRN w Górze Śląskiej z dnia 28 kwietnia 1954 r. w sprawie powołania Rady Społecznej przy PDK w Górze Śląskiej)

[17] APL: KP PZPR Góra Śląska 25 s. 54 („Sprawozdanie Powiatowego Domu Kultury w Górze Śl. z działalności propagandowo-artystycznej i cel propagandy” na posiedzenie egzekutywy 18 czerwca 1953 r.). Ten dokument właśnie podpisał p.o. kierownika PDK Marian Chlebny.

[18] APL: KP PZPR Góra Śląska 28 s. 136 („Sprawozdanie Prezydium Powiatowej Rady Narodowej ze stabilizacji kadr i organizacji pracy w Gr. Radach Narodowych” na posiedzeniu egzekutywy 10 lutego 1954 r.). W oryginale zapisywano nazwisko Załęskiego przez „z”.

[19] APW: PPRN Góra Śląska 246 s. 14 („Ocena pracy PDK z okazywanej pomocy świetlicom wiejskim w roku 1954” na posiedzeniu komisji oświaty i kultury PRN 28 stycznia 1955 r.)

[20] Tym instruktorem była moja ciotka, do dziś mieszkająca w Górze.

[21] APW: PPRN Góra Śląska 1295 s. 14-15

[22] ibidem, s. 14

[23] APW: PPRN Góra Śląska 294 s. 113-114 (dział „Kultura” w sprawozdaniu z wykonania planu społeczno-gospodarczego za 1955 r.)

[24] Dane przedstawione na posiedzeniu egzekutywy KP PZPR w Górze Śląskiej 1 marca 1956 r. (APL: KP PZPR Góra Śląska 8 bp)

[25] APL: KP PZPR Góra Śląska 8 bp („Sprawozdanie Wydziału Propagandy KP PZPR w Górze Śląskiej o pracy kulturalno-oświatowej P.D.K. z uwzględnieniem działalności na odcinku wiejskim” na posiedzeniu egzekutywy 1 marca 1956 r.)